CASE CLINIC: #4 TESTSITE

Test Site Rotterdam is een project van de IABR (Biënnale ‘making the city’) en het architectenbureau ZUS, gericht op het Rotterdam Central District dat al jaren te kampen had met een enorme leegstand. In het gebied tussen Centraal Station, Weena en Pompenburg bevond zich 100.000 m2 ongebruikte ruimte, wat gelijk staat aan de oppervlakte van zo’n 1200 woningen. Deze leegstand in het centrum leidde tot minder levendigheid, minder winkels, minder mensen, minder sfeer, minder lokale economie en minder ontmoetingen: kortom alles wat een stad tot een echte stad maakt.

Verslag: Ties Wols, AIR

Rotterdam had een dringende behoefte aan kleinere woon- en werkeenheden en verdichting van het programma in het centrum. De levendigheid moest weer terugkeren in dit stadsdeel, maar het economisch klimaat werkte niet mee. De crisis zorgde ervoor dat het toch al niet zo aantrekkelijke stadsdeel verstoken bleef van investeringen.

Met het in leven roepen van de Test Site als strategisch project is via een onconventionele methode getracht dit deel van het centrum weer een levendig onderdeel van de stad te laten worden. De gemeente liet ruimte aan lokale ondernemers en verschillende partijen zagen hun kans schoon. Rotterdam Central District werd letterlijk een ‘test site’: Aan de ‘business as usual’ (d.w.z. stadsontwikkeling geregisseerd van bovenaf en gefinancieerd middels grote investeringen) kwam noodgedwongen een einde en er werd lustig geëxperimenteerd met alternatieve vormen van financiering, planningsprocessen en ontwerpinstrumenten. Tot stand gekomen projecten zijn onder andere het Schieblock, de Daktuin, Park Pompenburg en de Luchtsingel.

De Test Site is nu een tijdje onderweg en het is goed om te kijken hoe de zaken er voor staan. Welke lessen zijn er geleerd en hoe kunnen deze lessen worden ingezet bij toekomstige projecten in de stad? Dat zijn de belangrijkste vragen van de case clinic Test Site.

Nieuwe inzichten
Onder de deelnemers aan de case clinic was een brede consensus dat de testperiode als antwoord op de crisis veel nieuwe inzichten heeft opgeleverd op het gebied van nieuwe ontwikkelingsvormen. Deze nieuwe inzichten hebben er toe geleid dat de gemeente anders is gaan nadenken en ook nieuwe opkomende actoren beseffen beter wat er mogelijk is. Deze nieuwe actoren kunnen zich spiegelen aan ZUS en CODUM, twee van de belangrijkste spelers van de Test Site, die zich in de geboden leemte hebben kunnen ontwikkelen van startende ondernemers tot stabiele business partners.

Maar, zo rees de vraag, hoeveel zijn de nieuwe inzichten werkelijk waard? Is de Test Site niet gewoon een tijdelijke oplossing en schiet de gemeente na de crisis niet terug in oude gewoonten? Gelooft de overheid werkelijk in de nieuwe aanpak die bij de Test Site werd ingezet (het zij aan zij werken met verschillende partijen aan de stad waarbij het eerder een ondersteunde rol heeft dan een leidende), of blijft het geloven in de ‘neoliberale mythe’ van de vrije marktwerking en zal het zich daar weer aan committeren zodra de mogelijkheid zich voordoet? Treffend werd deze angst verbeeld door de vergelijking met een alcoholverslaafde. Is de gemeente echt afgekickt of is alleen tijdelijk de drank op?

Een terugval voorkomen
Om een verval in oude gewoonten te voorkomen is het nu de tijd voor een nieuw managementmodel waarin de bevindingen en het geleerde van de Test Site worden vastgelegd en geïncorporeerd. De case clinic liep daarmee vooruit op wat Uli Hellweg later in zijn keynote zal aangeven, namelijk dat dit de tijd is waarin nieuwe piketpaaltjes worden geslagen en dat het van belang is dat wanneer de ‘geldkraan’ weer open gaat niet de ‘business as usual’ zijn herintrede doet in de ontwikkeling van stedelijke gebieden.

Het nieuwe managementmodel houdt in dat de gemeente niet alleen een ‘faciliterende rol’ heeft, maar dat het initiatieven die de stad rijk is ook echt ondersteund, zowel mentaal als fysiek. Fysieke ondersteuning is mogelijk door toeschietelijk te zijn met middelen waar initiatieven om verlegen zitten. Dat kan geld zijn, maar ook een locatie of een pot verf. Mentale ondersteuning gaat via het creëren van publieke waarden en die ook verankeren.

De regierol van de gemeente
Publieke waarden creëren en verankeren kan door een structuurvisie te ontwikkelen en uit te dragen. De aanwezige partijen geven aan dat er behoefte is naar een duidelijke regie op basis van een gedeelde visie op het gebied. Met het ontwikkelen van een structuurvisie neemt de gemeente die regierol op zich en als overkoepelend orgaan is het daar ook de uitgelezen kandidaat voor.

De noodzaak van deze regierol is tweeledig. Enerzijds biedt het de noodzakelijke handvatten voor ondernemende partijen in de stad. Zo bood de structuurvisie van de gemeente, waarin men stelde naar een ‘glocal city’ te willen streven, voor ZUS destijds de nodige houvast om de luchtsingel te kunnen realiseren. Anderzijds kan de gemeente optreden als cultuurbewaker en de stad beschermen tegen noodlottige ontwikkelingen. Een McDonalds mag dan wel geld in het laatje brengen, op langere termijn kunnen zulke oplossingen de doodsteek voor bepaalde gebieden betekenen.

In de case clinic kwam naar voren dat de regierol van de gemeente een herkenbare richting zal moeten hebben, zodat er op langere termijn een betrouwbare en voorspelbare ontwikkeling ontstaat. Dit is een andere belangrijke les die kan worden getrokken worden uit de Test Site. De gemeente trok zich daar weliswaar terug, maar is op de achtergrond altijd een actieve rol blijven spelen. Zowel tactisch door een structuurvisie te ontwikkelen, als operationeel door de partijen fysiek te ondersteunen waar nodig.

De nieuwe werkelijkheid
Dat is een strategie waarin er veel gevraagd wordt van alle partijen. Zowel de gemeente als de overige partijen geven aan zich er goed van doordrongen te zijn dat ze in de nieuwe werkelijkheid niet zonder elkaar kunnen. Grote ontwikkelaars sterven langzaam maar zeker uit en banken verstrekken geen grote leningen meer. De Test Site heeft geleerd hoe je op alternatieve manieren kunt ontwikkelen. Maar de echte winst van de Test Site is dat de stad heeft geleerd dat het kan experimenteren, dat ZUS zich heeft kunnen ontwikkelen als stadmaker en dat er nieuwe samenwerkingsvormen zijn ontstaan.

Het is van belang dat deze lessen niet verloren gaan. Wat dat betreft is het jammer dat om welke begrijpelijke redenen dan ook een aantal belangrijke partijen, hoewel in eerste instantie aangemeld, verstek heeft laten gaan bij deze case clinic. Ontwikkelaar LSI besloot net als enkelen van de gemeente dat onderhandelingen over het gebied momenteel beter achter gesloten deuren gevoerd kunnen worden. We zijn er nog niet; oude gewoonten slijten niet zo snel. De tijd zal uitwijzen of de lessen over openheid en samenwerking die geleerd zijn bij de Test Site daadwerkelijk kunnen doordringen tot de bestuurlijke structuur van de stad.